પતંજલિ યોગ સૂત્રાણિ - 4 (કૈવલ્ય પાદઃ)
અથ કૈવલ્યપાદઃ |
જન્મૌષધિમંત્રતપસ્સમાધિજાઃ સિદ્ધયઃ ||1||
જાત્યંતરપરિણામઃ પ્રકૃત્યાપૂરાત્ ||2||
નિમિત્તમપ્રયોજકં પ્રકૃતીનાંવરણભેદસ્તુ તતઃ ક્ષેત્રિકવત્ ||3||
નિર્માણચિત્તાન્યસ્મિતામાત્રાત્ ||4||
પ્રવૃત્તિભેદે પ્રયોજકં ચિત્તમેકમનેકેષામ્ ||5||
તત્ર ધ્યાનજમનાશયમ્ ||6||
કર્માશુક્લાકૃષ્ણં યોગિનઃ ત્રિવિધમિતરેષામ્ ||7||
તતઃ તદ્વિપાકાનુગ્ણાનામેવાભિવ્યક્તિઃ વાસનાનામ્ ||8||
જાતિ દેશ કાલ વ્યવહિતાનામપ્યાંતર્યાં સ્મૃતિસંસ્કારયોઃ એકરૂપત્વાત્ ||9||
તાસામનાદિત્વં ચાશિષો નિત્યત્વાત્ ||10||
હેતુફલાશ્રયાલંબનૈઃસંગૃહીતત્વાતેષામભાવેતદભાવઃ ||11||
અતીતાનાગતં સ્વરૂપતોઽસ્ત્યધ્વભેદાદ્ધર્માણામ્ ||12||
તે વ્યક્તસૂક્ષ્માઃ ગુણાત્માનઃ ||13||
પરિણામૈકત્વાત્ વસ્તુતત્ત્વમ્ ||14||
વસ્તુસામ્યે ચિત્તભેદાત્તયોર્વિભક્તઃ પંથાઃ ||15||
ન ચૈકચિત્તતંત્રં ચેદ્વસ્તુ તદપ્રમાણકં તદા કિં સ્યાત્ ||16||
તદુપરાગાપેક્ષિત્વાત્ ચિત્તસ્ય વસ્તુજ્ઞાતાજ્ઞાતં ||17||
સદાજ્ઞાતાઃ ચિત્તવ્ર્ત્તયઃ તત્પ્રભોઃ પુરુષસ્યાપરિણામિત્વાત્ ||18||
ન તત્સ્વાભાસં દૃશ્યત્વાત્ ||19||
એક સમયે ચોભયાનવધારણમ્ ||20||
ચિત્તાંતર દૃશ્યે બુદ્ધિબુદ્ધેઃ અતિપ્રસંગઃ સ્મૃતિસંકરશ્ચ ||21||
ચિતેરપ્રતિસંક્રમાયાઃ તદાકારાપત્તૌ સ્વબુદ્ધિ સંવેદનમ્ ||22||
દ્રષ્ટૃદૃશ્યોપરક્તં ચિત્તં સર્વાર્થમ્ ||23||
તદસંખ્યેય વાસનાભિઃ ચિત્રમપિ પરાર્થમ્ સંહત્યકારિત્વાત્ ||24||
વિશેષદર્શિનઃ આત્મભાવભાવનાનિવૃત્તિઃ ||25||
તદા વિવેકનિમ્નં કૈવલ્યપ્રાગ્ભારં ચિત્તમ્ ||26||
તચ્છિદ્રેષુ પ્રત્યયાંતરાણિ સંસ્કારેભ્યઃ ||27||
હાનમેષાં ક્લેશવદુક્તમ્ ||28||
પ્રસંખ્યાનેઽપ્યકુસીદસ્ય સર્વથા વિવેકખ્યાતેઃ ધર્મમેઘસ્સમાધિઃ ||29||
તતઃ ક્લેશકર્મનિવૃત્તિઃ ||30||
તદા સર્વાવરણમલાપેતસ્ય જ્ઞાનસ્યાનંત્યાત્ જ્ઞેયમલ્પમ્ ||31||
તતઃ કૃતાર્થાનં પરિણામક્રમસમાપ્તિર્ગુણાનામ્ ||32||
ક્ષણપ્રતિયોગી પરિણામાપરાંત નિર્ગ્રાહ્યઃ ક્રમઃ ||33||
પુરુષાર્થશૂન્યાનાં ગુણાનાંપ્રતિપ્રસવઃ કૈવલ્યં સ્વરૂપપ્રતિષ્ઠા વા ચિતિશક્તિરિતિ ||34||
ઇતિ પાતંજલયોગદર્શને કૈવલ્યપાદો નામ ચતુર્થઃ પાદઃ |