પતંજલિ યોગ સૂત્રાણિ - 2 (સાધન પાદ)
અથ સાધનપાદઃ |
તપઃ સ્વાધ્યાયેશ્વરપ્રણિધાનાનિ ક્રિયાયોગઃ ||1||
સમાધિભાવનાર્થઃ ક્લેશતનૂકરણાર્થશ્ચ ||2||
અવિદ્યાસ્મિતારાગદ્વેષાભિનિવેશાઃ ક્લેશાઃ ||3||
અવિદ્યા ક્ષેત્રમુત્તરેષાં પ્રસુપ્તતનુવિચ્છિન્નોદારાણામ્ ||4||
અનિત્યાશુચિદુઃખાનાત્મસુ નિત્યશુચિસુખાત્મખ્યાતિરવિદ્યા ||5||
દૃગ્દર્શનશક્ત્યોરેકાત્મતેવાસ્મિતા ||6||
સુખાનુશયી રાગઃ ||7||
દુઃખાનુશયી દ્વેષઃ ||8||
સ્વરસવાહી વિદુષોઽપિ તથારૂઢોઽભિનિવેશઃ ||9||
તે પ્રતિપ્રસવહેયાઃ સૂક્ષ્માઃ ||10||
ધ્યાનહેયાસ્તદ્વૃત્તયઃ ||11||
ક્લેશમૂલઃ કર્માશયો દૃષ્ટાદૃષ્ટજન્મવેદનીયઃ ||12||
સતિ મૂલે તદ્ વિપાકો જાત્યાયુર્ભોગાઃ ||13||
તે હ્લાદપરિતાપફલાઃ પુણ્યાપુણ્યહેતુત્વાત્ ||14||
પરિણામતાપસંસ્કારદુઃખૈર્ગુણવૃત્તિવિરોધાચ્ચ દુઃખમેવ સર્વં વિવેકિનઃ ||15||
હેયં દુઃખમનાગતમ્ ||16||
દ્રષ્ટ્ટદૃશ્યયોઃ સંયોગો હેયહેતુઃ||17||
પ્રકાશક્રિયાસ્થિતિશીલં ભૂતેંદ્રિયાત્મકં ભોગાપવર્ગાર્થં દૃશ્યમ્ ||18||
વિશેષાવિશેષલિંગમાત્રાલિંગાનિ ગુણપર્વાણિ ||19||
દ્રષ્ટા દૃશિમાત્રઃ શુદ્ધોઽપિ પ્રત્યયાનુપશ્યઃ ||20||
તદર્થ એવ દૃશ્યસ્યાત્મા ||21||
કૃતાર્થં પ્રતિ નષ્ટમપ્યનષ્ટં તદન્યસાધારણત્વાત્ ||22||
સ્વસ્વામિશક્ત્યોઃ સ્વરૂપોપલબ્ધિહેતુઃ સંયોગઃ ||23||
તસ્ય હેતુરવિદ્યા ||24||
તદભાવાત્સંયોગાભાવો હાનં તદ્ દૃશેઃ કૈવલ્યમ્ ||25||
વિવેકખ્યાતિરવિપ્લવા હાનોપાયઃ ||26||
તસ્ય સપ્તધા પ્રાંતભૂમિઃ પ્રજ્ઞા ||27||
યોગાંગાનુષ્ઠાનાદશુદ્ધિક્ષયે જ્ઞાનદીપ્તિરાવિવેકખ્યાતેઃ ||28||
યમનિયમાસનપ્રાણાયામપ્રત્યાહારધારણાધ્યાનસમાધયોષ્ટાવંગાનિ ||29||
અહિંસાસત્યાસ્તેયબ્રહ્મચર્યાપરિગ્રહા યમાઃ ||30||
જાતિદેશકાલસમયાનવચ્છિનાઃ સાર્વભૌમા મહાવ્રતમ્ ||31||
શૌચસંતોષતપઃ સ્વાધ્યાયેશ્વરપ્રણિધાનાનિ નિયમાઃ ||32||
વિતર્કબાધને પ્રતિપક્ષભાવનમ્ ||33||
વિતર્કાહિંસાદયઃ કૃતકારિતાનુમોદિતા લોભક્રોધમોહપૂર્વકા મૃદુમધ્યાધિમાત્રા દુઃખાજ્ઞાનાનંતફલા ઇતિ પ્રતિપક્ષભાવનમ્ ||34||
અહિંસાપ્રતિષ્ઠાયાં તત્સન્નિધૌ વૈરત્યાગઃ ||35||
સત્યપ્રતિષ્ઠાયાં ક્રિયાફલાશ્રયત્વમ્ ||36||
અસ્તેયપ્રતિષ્ઠાયાં સર્વરત્નોપસ્થાનમ્ ||37||
બ્રહ્મચર્યપ્રતિષ્ઠાયાં વીર્યલાભઃ ||38||
અપરિગ્રહસ્થૈર્યે જન્મકથંતાસંબોધઃ ||39||
શૌચાત્સ્વાંગજુગુપ્સા પરૈરસંસર્ગઃ ||40||
સત્ત્વશુદ્ધિસૌમનસ્યૈકાગ્ર્યેંદ્રિયજયાત્મદર્શનયોગ્યત્વાનિ ચ ||41||
સંતોષાત્ અનુત્તમઃસુખલાભઃ ||42||
કાયેંદ્રિયસિદ્ધિરશુદ્ધિક્ષયાત્ તપસઃ ||43||
સ્વાધ્યાયાદિષ્ટદેવતાસંપ્રયોગઃ ||44||
સમાધિસિદ્ધિરીશ્વરપ્રણિધાનાત્ ||45||
સ્થિરસુખમાસનમ્ ||46||
પ્રયત્નશૈથિલ્યાનંતસમાપત્તિભ્યામ્ ||47||
તતો દ્વંદ્વાનભિઘાતઃ ||48||
તસ્મિન્ સતિ શ્વાસપ્રશ્વાસયોર્ગતિવિચ્છેદઃ પ્રાણાયામઃ ||49||
(સ તુ) બાહ્યાભ્યંતરસ્તંભવૃત્તિર્દેશકાલસંખ્યાભિઃ પરિદૃષ્ટો દીર્ઘસૂક્ષ્મઃ ||50||
બાહ્યાભ્યંતરવિષયાક્ષેપી ચતુર્થઃ ||51||
તતઃ ક્ષીયતે પ્રકાશાવરણમ્ ||52||
ધારણાસુ ચ યોગ્યતા મનસઃ ||53||
સ્વવિષયાસંપ્રયોગે ચિત્તસ્વરૂપાનુકાર ઇવેંદ્રિયાણાં પ્રત્યાહારઃ ||54||
તતઃ પરમાવશ્યતેંદ્રિયાણામ્ ||55||
ઇતિ પાતંજલયોગદર્શને સાધનપાદો નામ દ્વિતીયઃ પાદઃ |