ભર્તૃહરેઃ શતક ત્રિશતિ - નીતિ શતકમ્
દિક્કાલાદ્યનવચ્છિન્નાનંતચિન્માત્રમૂર્તયે |
સ્વાનુભૂત્યેકમાનાય નમઃ શાંતાય તેજસે || 11 ||
બોદ્ધારો મત્સરગ્રસ્તાઃ
પ્રભવઃ સ્મયદૂષિતાઃ |
અબોધોપહતાઃ ચાન્યે
જીર્ણં અંગે સુભાષિતં || 12 ||
અજ્ઞઃ સુખં આરાધ્યઃ
સુખતરં આરાધ્યતે વિશેષજ્ઞઃ |
જ્ઞાનલવદુર્વિદગ્ધં
બ્રહ્માપિ તં નરં ન રંજયતિ || 13 ||
પ્રસહ્ય મણિં ઉદ્ધરેન્મકરવક્ત્રદંષ્ટ્રાંતરાત્
સમુદ્રં અપિ સંતરેત્પ્રચલદૂર્મિમાલાકુલં |
ભુજંગં અપિ કોપિતં શિરસિ પુષ્પવદ્ધારયેત્
ન તુ પ્રતિનિવિષ્ટમૂ^^ઋખજનચિત્તં આરાધયેથ્ || 14 ||
લભેત સિકતાસુ તૈલં અપિ યત્નતઃ પીડયન્
પિબેચ્ચ મૃગતૃષ્ણિકાસુ સલિલં પિપાસાર્દિતઃ |
ક્વચિદપિ પર્યટન્શશવિષાણં આસાદયેત્
ન તુ પ્રતિનિવિષ્ટમૂર્ખચિત્તં આરાધયેથ્ || 15 ||
વ્યાલં બાલમૃણાલતંતુભિરસૌ રોદ્ધું સમુજ્જૃંભતે
છેત્તું વજ્રમણિં શિરીષકુસુમપ્રાંતેન સન્નહ્યતિ |
માધુર્યં મધુબિંદુના રચયિતું ક્ષારામુધેરીહતે
નેતું વાંછંતિ યઃ ખલાન્પથિ સતાં સૂક્તૈઃ સુધાસ્યંદિભિઃ || 16 ||
સ્વાયત્તં એકાંતગુણં વિધાત્રા
વિનિર્મિતં છાદનં અજ્ઞતાયાઃ |
વિશેષા^^અતઃ સર્વવિદાં સમાજે
વિભૂષણં મૌનં અપંડિતાનાં || 17 ||
યદા કિંચિજ્જ્ઞોઽહં દ્વિપ ઇવ મદાંધઃ સમભવં
તદા સર્વજ્ઞોઽસ્મીત્યભવદવલિપ્તં મમ મનઃ
યદા કિંચિત્કિંચિદ્બુધજનસકાશાદવગતં
તદા મૂર્ખોઽસ્મીતિ જ્વર ઇવ મદો મે વ્યપગતઃ || 18 ||
કૃમિકુલચિત્તં લાલાક્લિન્નં વિગંધિજુગુપ્સિતં
નિરુપમરસં પ્રીત્યા ખાદન્નરાસ્થિ નિરામિષં |
સુરપતિં અપિ શ્વા પાર્શ્વસ્થં વિલોક્ય ન શંકતે
ન હિ ગણયતિ ક્ષુદ્રો જંતુઃ પરિગ્રહફલ્ગુતાં || 19 ||
શિરઃ શાર્વં સ્વર્ગાત્પશુપતિશિરસ્તઃ ક્ષિતિધરં
મ્હીધ્રાદુત્તુંગાદવનિં અવનેશ્ચાપિ જલધિં |
અધોઽધો ગંગેયં પદં ઉપગતા સ્તોકમ્
અથવાવિવેકભ્રષ્ટાનાં ભવતિ વિનિપાતઃ શતમુખઃ || 110 ||
શક્યો વારયિતું જલેન હુતભુક્ચ્છત્રેણ સૂર્યાતપો
નાગેંદ્રો નિશિતાગ્કુશેન સમદો દંડેન ગોગર્દભૌ |
વ્યાધિર્ભેષજસંગ્રહૈશ્ચ વિવિધૈર્મંત્રપ્રયોગૈર્વિષં
સર્વસ્યૌષધં અસ્તિ શાસ્ત્રવિહિતં મૂર્ખસ્ય નસ્ત્યૌષધિં || 111 ||
સાહિત્યસંગીતકલાવિહીનઃ
સાક્ષાત્પશુઃ પુચ્છવિષાણહીનઃ |
તૃણં ન ખાદન્નપિ જીવમાનસ્
તદ્ભાગધેયં પરમં પશૂનાં || 112 ||
યેષાં ન વિદ્યા ન તપો ન દાનં
જ્ઞાનં ન શીલં ન ગુણો ન ધર્મઃ |
તે મર્ત્યલોકે ભુવિ ભારભૂતા
મનુષ્યરૂપેણ મૃગાશ્ચરંતિ || 113 ||
વરં પર્વતદુર્ગેષુ
ભ્રાંતં વનચરૈઃ સહ
ન મૂર્ખજનસંપર્કઃ
સુરેંદ્રભવનેષ્વપિ || 114 ||
શાસ્ત્રોપસ્કૃતશબ્દસુંદરગિરઃ શિષ્યપ્રદેયાગમા
વિખ્યાતાઃ કવયો વસંતિ વિષયે યસ્ય પ્રભોર્નિર્ધનાઃ |
તજ્જાડ્યં વસુધાદિપસ્ય કવયસ્ત્વર્થં વિનાપીશ્વરાઃ
કુત્સ્યાઃ સ્યુઃ કુપરીક્ષકા હિ મણયો યૈરર્ઘતઃ પાતિતાઃ || 115 ||
હર્તુર્યાતિ ન ગોચરં કિં અપિ શં પુષ્ણાતિ યત્સર્વદાઽપ્ય્
અર્થિભ્યઃ પ્રતિપાદ્યમાનં અનિશં પ્રાપ્નોતિ વૃદ્ધિં પરાં |
કલ્પાંતેષ્વપિ ન પ્રયાતિ નિધનં વિદ્યાખ્યં અંતર્ધનં
યેષાં તાન્પ્રતિ માનં ઉજ્ઝત નૃપાઃ કસ્તૈઃ સહ સ્પર્ધતે || 116 ||
અધિગતપરમાર્થાન્પંડિતાન્માવમંસ્થાસ્
તૃણં ઇવ લઘુ લક્ષ્મીર્નૈવ તાન્સંરુણદ્ધિ |
અભિનવમદલેખાશ્યામગંડસ્થલાનાં
ન ભવતિ બિસતંતુર્વારણં વારણાનાં || 117 ||
અંભોજિનીવનવિહારવિલાસં એવ
હંસસ્ય હંતિ નિતરાં કુપિતો વિધાતા |
ન ત્વસ્ય દુગ્ધજલભેદવિધૌ પ્રસિદ્ધાં
વૈદગ્ધીકીર્તિં અપહર્તું અસૌ સમર્થઃ || 118 ||
કેયૂરાણિ ન ભૂષયંતિ પુરુષં હારા ન ચંદ્રોજ્જ્વલા
ન સ્નાનં ન વિલેપનં ન કુસુમં નાલંકૃતા મૂર્ધજાઃ |
વાણ્યેકા સમલંકરોતિ પુરુષં યા સંસ્કૃતા ધાર્યતે
ક્ષીયંતે ખલુ ભૂષણાનિ સતતં વાગ્ભૂષણં ભૂષણં || 119 ||
વિદ્યા નામ નરસ્ય રૂપં અધિકં પ્રચ્છન્નગુપ્તં ધનં
વિદ્યા ભોગકરી યશઃસુખકરી વિદ્યા ગુરૂણાં ગુરુઃ |
વિદ્યા બંધુજનો વિદેશગમને વિદ્યા પરા દેવતા
વિદ્યા રાજસુ પૂજ્યતે ન તુ ધનં વિદ્યાવિહીનઃ પશુઃ || 120 ||
ક્ષાંતિશ્ચેત્કવચેન કિં કિં અરિભિઃ ક્રોધોઽસ્તિ ચેદ્દેહિનાં
જ્ઞાતિશ્ચેદનલેન કિં યદિ સુહૃદ્દિવ્યૌષધં કિં ફલં |
કિં સર્પૈર્યદિ દુર્જનાઃ કિં ઉ ધનૈર્વિદ્યાઽનવદ્યા યદિ
વ્રીડા ચેત્કિં ઉ ભૂષણૈઃ સુકવિતા યદ્યસ્તિ રાજ્યેન કિં || 121 ||
દાક્ષિણ્યં સ્વજને દયા પરિજને શાઠ્યં સદા દુર્જને
પ્રીતિઃ સાધુજને નયો નૃપજને વિદ્વજ્જને ચાર્જવં |
શૌર્યં શત્રુજને ક્ષમા ગુરુજને કાંતાજને ધૃષ્ટતા
યે ચૈવં પુરુષાઃ કલાસુ કુશલાસ્તેષ્વેવ લોકસ્થિતિઃ || 122 ||
જાડ્યં ધિયો હરતિ સિંચતિ વાચિ સત્યં
માનોન્નતિં દિશતિ પાપં અપાકરોતિ |
ચેતઃ પ્રસાદયતિ દિક્ષુ તનોતિ કીર્તિં
સત્સંગતિઃ કથય કિં ન કરોતિ પુંસાં || 123 ||
જયંતિ તે સુકૃતિનો
રસસિદ્ધાઃ કવીશ્વરાઃ |
નાસ્તિ યેષાં યશઃકાયે
જરામરણજં ભયં || 124 ||
સૂનુઃ સચ્ચરિતઃ સતી પ્રિયતમા સ્વામી પ્રસાદોન્મુખઃ
સ્નિગ્ધં મિત્રં અવંચકઃ પરિજનો નિઃક્લેશલેશં મનઃ |
આકારો રુચિરઃ સ્થિરશ્ચ વિભવો વિદ્યાવદાતં મુખં
તુષ્ટે વિષ્ટપકષ્ટહારિણિ હરૌ સંપ્રાપ્યતે દેહિના || 125 ||
પ્રાણાઘાતાન્નિવૃત્તિઃ પરધનહરણે સંયમઃ સત્યવાક્યં
કાલે શક્ત્યા પ્રદાનં યુવતિજનકથામૂકભાવઃ પરેષાં |
તૃષ્ણાસ્રોતો વિભંગો ગુરુષુ ચ વિનયઃ સર્વભૂતાનુકંપા
સામાન્યઃ સર્વશાસ્ત્રેષ્વનુપહતવિધિઃ શ્રેયસાં એષ પંથાઃ || 126 ||
પ્રારભ્યતે ન ખલુ વિઘ્નભયેન નીચૈઃ
પ્રારભ્ય વિઘ્નવિહતા વિરમંતિ મધ્યાઃ |
વિઘ્નૈઃ પુનઃ પુનરપિ પ્રતિહન્યમાનાઃ
પ્રારબ્ધં ઉત્તમજના ન પરિત્યજંતિ || 127 ||
અસંતો નાભ્યર્થ્યાઃ સુહૃદપિ ન યાચ્યઃ કૃશધનઃ
પ્રિયા ન્યાય્યા વૃત્તિર્મલિનં અસુભંગેઽપ્યસુકરં |
વિપદ્યુચ્ચૈઃ સ્થેયં પદં અનુવિધેયં ચ મહતાં
સતાં કેનોદ્દિષ્ટં વિષમં અસિધારાવ્રતં ઇદં || 128 ||
ક્ષુત્ક્ષામોઽપિ જરાકૃશોઽપિ શિથિલપ્રાણોઽપિ કષ્ટાં દશામ્
આપન્નોઽપિ વિપન્નદીધિતિરિતિ પ્રાણેષુ નશ્યત્સ્વપિ |
મત્તેભેંદ્રવિભિન્નકુંભપિશિતગ્રાસૈકબદ્ધસ્પૃહઃ
કિં જીર્ણં તૃણં અત્તિ માનમહતાં અગ્રેસરઃ કેસરી || 129 ||
સ્વલ્પસ્નાયુવસાવશેષમલિનં નિર્માંસં અપ્યસ્થિ ગોઃ
શ્વા લબ્ધ્વા પરિતોષં એતિ ન તુ તત્તસ્ય ક્ષુધાશાંતયે |
સિંહો જંબુકં અંકં આગતં અપિ ત્યક્ત્વા નિહંતિ દ્વિપં
સર્વઃ કૃચ્છ્રગતોઽપિ વાંછંતિ જનઃ સત્ત્વાનુરૂપં ફલં || 130 ||
લાંગૂલચાલનં અધશ્ચરણાવપાતં
ભૂમૌ નિપત્ય વદનોદરદર્શનં ચ |
શ્વા પિંડદસ્ય કુરુતે ગજપુંગવસ્તુ
ધીરં વિલોકયતિ ચાટુશતૈશ્ચ ભુંક્તે || 131 ||
પરિવર્તિનિ સંસારે
મૃતઃ કો વા ન જાયતે |
સ જાતો યેન જાતેન
યાતિ વંશઃ સમુન્નતિં || 132 ||
કુસુમસ્તવકસ્યેવ
દ્વયી વૃત્તિર્મનસ્વિનઃ |
મૂર્ધ્નિ વા સર્વલોકસ્ય
શીર્યતે વન એવ વા || 133 ||
સંત્યન્યેઽપિ બૃહસ્પતિપ્રભૃતયઃ સંભાવિતાઃ પંચષાસ્
તાન્પ્રત્યેષ વિશેષવિક્રમરુચી રાહુર્ન વૈરાયતે |
દ્વાવેવ ગ્રસતે દિવાકરનિશાપ્રાણેશ્વરૌ ભાસ્કરૌ
ભ્રાતઃ પર્વણિ પશ્ય દાનવપતિઃ શીર્ષાવશેષાકૃતિઃ || 134 ||
વહતિ ભુવનશ્રેણિં શેષઃ ફણાફલકસ્થિતાં
કમઠપતિના મધ્યેપૃષ્ઠં સદા સ ચ ધાર્યતે |
તં અપિ કુરુતે ક્રોડાધીનં પયોધિરનાદરાદ્
અહહ મહતાં નિઃસીમાનશ્ચરિત્રવિભૂતયઃ || 135 ||
વરં પક્ષચ્છેદઃ સમદમઘવન્મુક્તકુલિશપ્રહારૈર્
ઉદ્ગચ્છદ્બહુલદહનોદ્ગારગુરુભિઃ |
તુષારાદ્રેઃ સૂનોરહહ પિતરિ ક્લેશવિવશે
ન ચાસૌ સંપાતઃ પયસિ પયસાં પત્યુરુચિતઃ || 136 ||
સિંહઃ શિશુરપિ નિપતતિ
મદમલિનકપોલભિત્તિષુ ગજેષુ |
પ્રકૃતિરિયં સત્ત્વવતાં
ન ખલુ વયસ્તેજસો હેતુઃ || 137 ||
જાતિર્યાતુ રસાતલં ગુણગણૈસ્તત્રાપ્યધો ગમ્યતાં
શીલં શૈલતટાત્પતત્વભિજનઃ સંદહ્યતાં વહ્નિના |
શૌર્યે વૈરિણિ વજ્રં આશુ નિપતત્વર્થોઽસ્તુ નઃ કેવલં
યેનૈકેન વિના ગુણસ્તૃણલવપ્રાયાઃ સમસ્તા ઇમે || 138 ||
ધનં અર્જય કાકુત્સ્થ
ધનમૂલં ઇદં જગત્ |
અંતરં નાભિજાનામિ
નિર્ધનસ્ય મૃતસ્ય ચ || 139 ||
તાનીંદ્રિયાણ્યવિકલાનિ તદેવ નામ
સા બુદ્ધિરપ્રતિહતા વચનં તદેવ |
અર્થોષ્મણા વિરહિતઃ પુરુષઃ ક્ષણેન
સોઽપ્યન્ય એવ ભવતીતિ વિચિત્રં એતથ્ || 140 ||
યસ્યાસ્તિ વિત્તં સ નરઃ કુલીનઃ
સ પંડિતઃ સ શ્રુતવાન્ગુણજ્ઞઃ |
સ એવ વક્તા સ ચ દર્શનીયઃ
સર્વે ગુણાઃ કાંચનં આશ્રયંતિ || 141 ||
દૌર્મંત્ર્યાન્નૃપતિર્વિનશ્યતિ યતિઃ સંગાત્સુતો લાલનાત્
વિપ્રોઽનધ્યયનાત્કુલં કુતનયાચ્છીલં ખલોપાસનાત્ |
હ્રીર્મદ્યાદનવેક્ષણાદપિ કૃષિઃ સ્નેહઃ પ્રવાસાશ્રયાન્
મૈત્રી ચાપ્રણયાત્સમૃદ્ધિરનયાત્ત્યાગપ્રમાદાદ્ધનં || 142 ||
દાનં ભોગો નાશસ્તિસ્રો
ગતયો ભવંતિ વિત્તસ્ય |
યો ન દદાતિ ન ભુંક્તે
તસ્ય તૃતીયા ગતિર્ભવતિ || 143 ||
મણિઃ શાણોલ્લીઢઃ સમરવિજયી હેતિદલિતો
મદક્ષીણો નાગઃ શરદિ સરિતઃ શ્યાનપુલિનાઃ |
કલાશેષશ્ચંદ્રઃ સુરતમૃદિતા બાલવનિતા
તન્નિમ્ના શોભંતે ગલિતવિભવાશ્ચાર્થિષુ નરાઃ || 144 ||
પરિક્ષીણઃ કશ્ચિત્સ્પૃહયતિ યવાનાં પ્રસૃતયે
સ પશ્ચાત્સંપૂર્ણઃ કલયતિ ધરિત્રીં તૃણસમાં |
અતશ્ચાનૈકાંત્યાદ્ગુરુલઘુતયાઽર્થેષુ ધનિનામ્
અવસ્થા વસ્તૂનિ પ્રથયતિ ચ સંકોચયતિ ચ || 145 ||
રાજંદુધુક્ષસિ યદિ ક્ષિતિધેનું એતાં
તેનાદ્ય વત્સં ઇવ લોકં અમું પુષાણ
તસ્મિંશ્ચ સમ્યગનિશં પરિપોષ્યમાણે
નાનાફલૈઃ ફલતિ કલ્પલતેવ ભૂમિઃ || 146 ||
સત્યાનૃતા ચ પરુષા પ્રિયવાદિની ચ
હિંસ્રા દયાલુરપિ ચાર્થપરા વદાન્યા |
નિત્યવ્યયા પ્રચુરનિત્યધનાગમા ચ
વારાંગનેવ નૃપનીતિરનેકરૂપા || 147 ||
આજ્ઞા કીર્તિઃ પાલનં બ્રાહ્મણાનાં
દાનં ભોગો મિત્રસંરક્ષણં ચ
યેષાં એતે ષડ્ગુણા ન પ્રવૃત્તાઃ
કોઽર્થસ્તેષાં પાર્થિવોપાશ્રયેણ || 148 ||
યદ્ધાત્રા નિજભાલપટ્ટલિખિતં સ્તોકં મહદ્વા ધનં
તત્પ્રાપ્નોતિ મરુસ્થલેઽપિ નિતરાં મેરૌ તતો નાધિકં |
તદ્ધીરો ભવ વિત્તવત્સુ કૃપણાં વૃત્તિં વૃથા સા કૃથાઃ
કૂપે પશ્ય પયોનિધાવપિ ઘટો ગૃહ્ણાતિ તુલ્યં જલં || 149 ||
ત્વં એવ ચાતકાધારોઽ
સીતિ કેષાં ન ગોચરઃ |
કિં અંભોદવરાસ્માકં
કાર્પણ્યોક્તં પ્રતીક્ષસે || 150 ||
રે રે ચાતક સાવધાનમનસા મિત્ર ક્ષણં શ્રૂયતામ્
અંભોદા બહવો વસંતિ ગગને સર્વેઽપિ નૈતાદૃશાઃ |
કેચિદ્વૃષ્ટિભિરાર્દ્રયંતિ વસુધાં ગર્જંતિ કેચિદ્વૃથા
યં યં પશ્યસિ તસ્ય તસ્ય પુરતો મા બ્રૂહિ દીનં વચઃ || 151 ||
અકરુણત્વં અકારણવિગ્રહઃ
પરધને પરયોષિતિ ચ સ્પૃહા |
સુજનબંધુજનેષ્વસહિષ્ણુતા
પ્રકૃતિસિદ્ધં ઇદં હિ દુરાત્મનાં || 152 ||
દુર્જનઃ પરિહર્તવ્યો
વિદ્યયાઽલકૃતોઽપિ સન્ |
મણિના ભૂષિતઃ સર્પઃ
કિં અસૌ ન ભયંકરઃ || 153 ||
જાડ્યં હ્રીમતિ ગણ્યતે વ્રતરુચૌ દંભઃ શુચૌ કૈતવં
શૂરે નિર્ઘૃણતા મુનૌ વિમતિતા દૈન્યં પ્રિયાલાપિનિ |
તેજસ્વિન્યવલિપ્તતા મુખરતા વક્તર્યશક્તિઃ સ્થિરે
તત્કો નામ ગુણો ભવેત્સ ગુણિનાં યો દુર્જનૈર્નાંકિતઃ || 154 ||
લોભશ્ચેદગુણેન કિં પિશુનતા યદ્યસ્તિ કિં પાતકૈઃ
સત્યં ચેત્તપસા ચ કિં શુચિ મનો યદ્યસ્તિ તીર્થેન કિં |
સૌજન્યં યદિ કિં ગુણૈઃ સુમહિમા યદ્યસ્તિ કિં મંડનૈઃ
સદ્વિદ્યા યદિ કિં ધનૈરપયશો યદ્યસ્તિ કિં મૃત્યુના || 155 ||
શશી દિવસધૂસરો ગલિતયૌવના કામિની
સરો વિગતવારિજં મુખં અનક્ષરં સ્વાકૃતેઃ |
પ્રભુર્ધનપરાયણઃ સતતદુર્ગતઃ સજ્જનો
નૃપાંગણગતઃ ખલો મનસિ સપ્ત શલ્યાનિ મે || 156 ||
ન કશ્ચિચ્ચંડકોપાનામ્
આત્મીયો નામ ભૂભુજાં |
હોતારં અપિ જુહ્વાનં
સ્પૃષ્ટો વહતિ પાવકઃ || 157 ||
મૌનોઉમ્^^ઊકઃ પ્રવચનપટુર્બાટુલો જલ્પકો વા
ધૃષ્ટઃ પાર્શ્વે વસતિ ચ સદા દૂરતશ્ચાપ્રગલ્ભઃ |
ક્ષાંત્યા ભીરુર્યદિ ન સહતે પ્રાયશો નાભિજાતઃ
સેવાધર્મઃ પરમગહનો યોગિનાં અપ્યગમ્યઃ || 158 ||
ઉદ્ભાસિતાખિલખલસ્ય વિશૃંખલસ્ય
પ્રાગ્જાતવિસ્તૃતનિજાધમકર્મવૃત્તેઃ |
દૈવાદવાપ્તવિભવસ્ય ગુણદ્વિષોઽસ્ય
નીચસ્ય ગોચરગતૈઃ સુખં આપ્યતે || 159 ||
આરંભગુર્વી ક્ષયિણી ક્રમેણ
લઘ્વી પુરા વૃદ્ધિમતી ચ પશ્ચાત્ |
દિનસ્ય પૂર્વાર્ધપરાર્ધભિન્ના
છાયેવ મૈત્રી ખલસજ્જનાનાં || 160 ||
મૃગમીનસજ્જનાનાં તૃણજલસંતોષવિહિતવૃત્તીનાં |
લુબ્ધકધીવરપિશુના નિષ્કારણવૈરિણો જગતિ || 161 ||
વાંછા સજ્જનસંગમે પરગુણે પ્રીતિર્ગુરૌ નમ્રતા
વિદ્યાયાં વ્યસનં સ્વયોષિતિ રતિર્લોકાપવાદાદ્ભયં |
ભક્તિઃ શૂલિનિ શક્તિરાત્મદમને સંસર્ગમુક્તિઃ ખલે
યેષ્વેતે નિવસંતિ નિર્મલગુણાસ્તેભ્યો નરેભ્યો નમઃ || 162 ||
વિપદિ ધૈર્યં અથાભ્યુદયે ક્ષમા
સદસિ વાક્યપટુતા યુધિ વિક્રમઃ |
યશસિ ચાભિરુચિર્વ્યસનં શ્રુતૌ
પ્રકૃતિસિદ્ધં ઇદં હિ મહાત્મનાં || 163 ||
પ્રદાનં પ્રચ્છન્નં ગૃહં ઉપગતે સંભ્રમવિધિઃ
પ્રિયં કૃત્વા મૌનં સદસિ કથનં ચાપ્યુપકૃતેઃ |
અનુત્સેકો લક્ષ્મ્યાં અનભિભવગંધાઃ પરકથાઃ
સતાં કેનોદ્દિષ્ટં વિષમં અસિધારાવ્રતં ઇદં || 164 ||
કરે શ્લાઘ્યસ્ત્યાગઃ શિરસિ ગુરુપાદપ્રણયિતા
મુખે સત્યા વાણી વિજયિ ભુજયોર્વીર્યં અતુલં |
હૃદિ સ્વચ્છા વૃત્તિઃ શ્રુતિં અધિગતં ચ શ્રવણયોર્
વિનાપ્યૈશ્વર્યેણ પ્રકૃતિમહતાં મંડનં ઇદં || 165 ||
સંપત્સુ મહતાં ચિત્તં
ભવત્યુત્પલકોઉમ્^^અલં |આપત્સુ ચ મહાશૈલશિલા
સંઘાતકર્કશં || 166 ||
સંતપ્તાયસિ સંસ્થિતસ્ય પયસો નામાપિ ન જ્ઞાયતે
મુક્તાકારતયા તદેવ નલિનીપત્રસ્થિતં રાજતે |
સ્વાત્યાં સાગરશુક્તિમધ્યપતિતં તન્મૌક્તિકં જાયતે
પ્રાયેણાધમમધ્યમોત્તમગુણઃ સંસર્ગતો જાયતે || 167 ||
પ્રીણાતિ યઃ સુચરિતૈઃ પિતરં સ પુત્રો
યદ્ભર્તુરેવ હિતં ઇચ્છતિ તત્કલત્રં |
તન્મિત્રં આપદિ સુખે ચ સમક્રિયં યદ્
એતત્ત્રયં જગતિ પુણ્યકૃતો લભંતે || 168 ||
એકો દેવઃ કેશવો વા શિવો વા
હ્યેકં મિત્રં ભૂપતિર્વા યતિર્વા |
એકો વાસઃ પત્તને વા વને વા
હ્યેકા ભાર્યા સુંદરી વા દરી વા || 169 ||
નમ્રત્વેનોન્નમંતઃ પરગુણકથનૈઃ સ્વાન્ગુણાન્ખ્યાપયંતઃ
સ્વાર્થાન્સંપાદયંતો વિતતપૃથુતરારંભયત્નાઃ પરાર્થે |
ક્ષાંત્યૈવાક્ષેપરુક્ષાક્ષરમુખરમુખાંદુર્જનાંદૂષયંતઃ
સંતઃ સાશ્ચર્યચર્યા જગતિ બહુમતાઃ કસ્ય નાભ્યર્ચનીયાઃ || 170 ||
ભવંતિ નમ્રાસ્તરવઃ ફલોદ્ગમૈર્
નવાંબુભિર્દૂરાવલંબિનો ઘનાઃ |
અનુદ્ધતાઃ સત્પુરુષાઃ સમૃદ્ધિભિઃ
સ્વભાવ એષ પરોપકારિણાં || 171 ||
શ્રોત્રં શ્રુતેનૈવ ન કુંડલેન
દાનેન પાણિર્ન તુ કંકણેન |
વિભાતિ કાયઃ કરુણપરાણાં
પરોપકારૈર્ન તુ ચંદનેન || 172 ||
પાપાન્નિવારયતિ યોજયતે હિતાય
ગુહ્યં નિગૂહતિ ગુણાન્પ્રકટીકરોતિ |
આપદ્ગતં ચ ન જહાતિ દદાતિ કાલે
સન્મિત્રલક્ષણં ઇદં પ્રવદંતિ સંતઃ || 173 ||
પદ્માકરં દિનકરો વિકચીકરોતિ
ચમ્દ્ર્પ્વોલાસયતિ કૈરવચક્રવાલં |
નાભ્યર્થિતો જલધરોઽપિ જલં દદાતિ
સંતઃ સ્વયં પરહિતે વિહિતાભિયોગાઃ || 174 ||
એકે સત્પુરુષાઃ પરાર્થઘટકાઃ સ્વાર્થં પરિત્યજંતિ યે
સામાન્યાસ્તુ પરાર્થં ઉદ્યમભૃતઃ સ્વાર્થાવિરોધેન યે |
તેઽમી માનુષરાક્ષસાઃ પરહિતં સ્વાર્થાય નિઘ્નંતિ યે
યે તુ ઘ્નંતિ નિરર્થકં પરહિતં તે કે ન જાનીમહે || 175 ||
ક્ષીરેણાત્મગતોદકાય હિ ગુણા દત્તા પુરા તેઽખિલા
ક્ષીરોત્તાપં અવેક્ષ્ય તેન પયસા સ્વાત્મા કૃશાનૌ હુતઃ |
ગંતું પાવકં ઉન્મનસ્તદભવદ્દૃષ્ટ્વા તુ મિત્રાપદં
યુક્તં તેન જલેન શામ્યતિ સતાં મૈત્રી પુનસ્ત્વીદૃશી || 176 ||
ઇતઃ સ્વપિતિ કેશવઃ કુલં ઇતસ્તદીયદ્વિષામ્
ઇતશ્ચ શરણાર્થિનાં શિખરિણાં ગણાઃ શેરતે |
ઇતોઽપિ બડવાનલઃ સહ સમસ્તસંવર્તકૈ^^ઋ
અહો વિતતં ઊર્જિતં ભરસહં સિંધોર્વપુઃ || 177 ||
તૃષ્ણાં છિંધિ ભજ ક્ષમાં જહિ મદં પાપે રતિં મા કૃથાઃ
સત્યં બ્રૂહ્યનુયાહિ સાધુપદવીં સેવસ્વ વિદ્વજ્જનં |
માન્યાન્માનય વિદ્વિષોઽપ્યનુનય પ્રખ્યાપય પ્રશ્રયં
કીર્તિં પાલય દુઃખિતે કુરુ દયાં એતત્સતાં ચેષ્ટિતં || 178 ||
મનસિ વચસિ કાયે પુણ્યપીયૂષપૂર્ણાસ્
ત્રિભુવનં ઉપકારશ્રેણિભિઃ પ્રીણયંતઃ |
પરગુણપરમાણૂન્પર્વતીકૃત્ય નિત્યં
નિજહૃદિ વિકસંતઃ સંત સંતઃ કિયંતઃ || 179 ||
કિં તેન હેમગિરિણા રજતાદ્રિણા વા
યત્રાશ્રિતાશ્ચ તરવસ્તરવસ્ત એવ |
મન્યામહે મલયં એવ યદ્^^આશ્રયેણ
કંકોલનિંબકટુજા અપિ ચંદનાઃ સ્યુઃ || 180 ||
રત્નૈર્મહાર્હૈસ્તુતુષુર્ન દેવા
ન ભેજિરે ભીમવિષેણ ભીતિં |
સુધાં વિના ન પરયુર્વિરામં
ન નિશ્ચિતાર્થાદ્વિરમંતિ ધીરાઃ || 181 ||
ક્વચિત્પૃથ્વીશય્યઃ ક્વચિદપિ ચ પરંકશયનઃ
ક્વચિચ્છાકાહારઃ ક્વચિદપિ ચ શાલ્યોદનરુચિઃ |
ક્વચિત્કંથાધારી ક્વચિદપિ ચ દિવ્યાંબરધરો
મનસ્વી કાર્યાર્થી ન ગણયતિ દુઃખં ન ચ સુખં || 182 ||
ઐશ્વર્યસ્ય વિભૂષણં સુજનતા શૌર્યસ્ય વાક્સંયમો
જ્ઞાનસ્યોપશમઃ શ્રુતસ્ય વિનયો વિત્તસ્ય પાત્રે વ્યયઃ |
અક્રોધસ્તપસઃ ક્ષમા પ્રભવિતુર્ધર્મસ્ય નિર્વાજતા
સર્વેષાં અપિ સર્વકારણં ઇદં શીલં પરં ભૂષણં || 183 ||
નિંદંતુ નીતિનિપુણા યદિ વા સ્તુવંતુ
લક્ષ્મીઃ સમાવિશતુ ગચ્છતુ વા યથેષ્ઠં |
અદ્યૈવ વા મરણં અસ્તુ યુગાંતરે વા
ન્યાય્યાત્પથઃ પ્રવિચલંતિ પદં ન ધીરાઃ || 184 ||
ભગ્નાશસ્ય કરંડપિંડિતતનોર્મ્લાનેંદ્રિયસ્ય ક્ષુધા
કૃત્વાખુર્વિવરં સ્વયં નિપતિતો નક્તં મુખે ભોગિનઃ |
તૃપ્તસ્તત્પિશિતેન સત્વરં અસૌ તેનૈવ યાતઃ યથા
લોકાઃ પશ્યત દૈવં એવ હિ નૃણાં વૃદ્ધૌ ક્ષયે કારણં || 185 ||
આલસ્યં હિ મનુષ્યાણાં
શરીરસ્થો મહાન્રિપુઃ |
નાસ્ત્યુદ્યમસમો બંધુઃ
કુર્વાણો નાવસીદતિ || 186 ||
છિન્નોઽપિ રોહતિ તર્ક્ષીણોઽપ્યુપચીયતે પુનશ્ચંદ્રઃ |
ઇતિ વિમૃશંતઃ સંતઃ સંતપ્યંતે ન દુઃખેષુ || 187 ||
નેતા યસ્ય બૃહસ્પતિઃ પ્રહરણં વજ્રં સુરાઃ સૈનિકાઃ
સ્વર્ગો દુર્ગં અનુગ્રહઃ કિલ હરેરૈરાવતો વારણઃ |
ઇત્યૈશ્વર્યબલાન્વિતોઽપિ બલભિદ્ભગ્નઃ પરૈઃ સંગરે
તદ્વ્યક્તં નનુ દૈવં એવ શરણં ધિગ્ધિગ્વૃથા પૌરુષં || 188 ||
કર્માયત્તં ફલં પુંસાં
બુદ્ધિઃ કર્માનુસારિણી |
તથાપિ સુધિયા ભાવ્યં
સુવિચાર્યૈવ કુર્વતા || 189 ||
ખલ્વાતો દિવસેશ્વરસ્ય કિરણૈઃ સંતાડિતો મસ્તકે
વાંછંદેશં અનાતપં વિધિવશાત્તાલસ્ય મૂલં ગતઃ |
તત્રાપ્યસ્ય મહાફલેન પતતા ભગ્નં સશબ્દં શિરઃ
પ્રાયો ગચ્છતિ યત્ર ભાગ્યરહિતસ્તત્રૈવ યાંત્યાપદઃ || 190 ||
રવિનિશાકરયોર્ગ્રહપીડનં
ગજભુજંગમયોરપિ બંધનં |
મતિમતાં ચ વિલોક્ય દરિદ્રતાં
વિધિરહો બલવાનિતિ મે મતિઃ || 191 ||
સૃજતિ તાવદશેષગુણકરં
પુરુષરત્નં અલંકરણં ભુવઃ |
તદપિ તત્ક્ષણભંગિ કરોતિ
ચેદહહ કષ્ટં અપંડિતતા વિધેઃ || 192 ||
પત્રં નૈવ યદા કરીરવિટપે દોષો વસંતસ્ય કિમ્
નોલૂકોઽપ્યવ^^ઓકતે યદિ દિવા સૂર્યસ્ય કિં દૂષણં |
ધારા નૈવ પતંતિ ચાતકમુખે મેઘસ્ય કિં દૂષણમ્
યત્પૂર્વં વિધિના લલાટલિખિતં તન્માર્જિતું કઃ ક્ષમઃ || 193 ||
નમસ્યામો દેવાન્નનુ હતવિધેસ્તેઽપિ વશગા
વિધિર્વંદ્યઃ સોઽપિ પ્રતિનિયતકર્મૈકફલદઃ |
ફલં કર્માયત્તં યદિ કિં અમરૈઃ કિં ચ વિધિના
નમસ્તત્કર્મભ્યો વિધિરપિ ન યેભ્યઃ પ્રભવતિ || 194 ||
બ્રહ્મા યેન કુલાલવન્નિયમિતો બ્રહ્માડભાંડોદરે
વિષ્ણુર્યેન દશાવતારગહને ક્ષિપ્તો મહાસંકટે |
રુદ્રો યેન કપાલપાણિપુટકે ભિક્ષાટનં કારિતઃ
સૂર્યો ભ્રામ્યતિ નિત્યં એવ ગગને તસ્મૈ નમઃ કર્મણે || 195 ||
નૈવાકૃતિઃ ફલતિ નૈવા કુલં ન શીલં
વિદ્યાપિ નૈવ ન ચ યત્નકૃતાપિ સેવા |
ભાગ્યાનિ પૂર્વતપસા ખલુ સંચિતાનિ
કાલે ફલંતિ પુરુષસ્ય યથૈવ વૃક્ષાઃ || 196 ||
વને રણે શત્રુજલાગ્નિમધ્યે
મહાર્ણવે પર્વતમસ્તકે વા |
સુપ્તં પ્રમત્તં વિષમસ્થિતં વા
રક્ષંતિ પુણ્યાનિ પુરાકૃતાનિ || 197 ||
યા સાધૂંશ્ચ ખલાન્કરોતિ વિદુષો મૂર્ખાન્હિતાંદ્વેષિણઃ
પ્રત્યક્ષં કુરુતે પરીક્ષં અમૃતં હાલાહલં તત્ક્ષણાત્ |
તાં આરાધય સત્ક્રિયાં ભગવતીં ભોક્તું ફલં વાંછિતં
હે સાધો વ્યસનૈર્ગુણેષુ વિપુલેષ્વાસ્થાં વૃથા મા કૃથાઃ || 198 ||
ગુણવદગુણવદ્વા કુર્વતા કાર્યજાતં
પરિણતિરવધાર્યા યત્નતઃ પંડિતેન |
અતિરભસકૃતાનાં કર્મણાં આવિપત્તેર્
ભવતિ હૃદયદાહી શલ્યતુલ્યો વિપાકઃ || 199 ||
સ્થાલ્યાં વૈદૂર્યમય્યાં પચતિ તિલકણાંશ્ચંદનૈરિંધનૌઘૈઃ
સૌવર્ણૈર્લાંગલાગ્રૈર્વિલિખતિ વસુધાં અર્કમૂલસ્ય હેતોઃ |
કૃત્વા કર્પૂરખંડાન્વૃત્તિં ઇહ કુરુતે કોદ્રવાણાં સમંતાત્
પ્રાપ્યેમાં કરંભૂમિં ન ચરતિ મનુજો યસ્તોપ મંદભાગ્યઃ || 1100 ||
મજ્જત્વંભસિ યાતુ મેરુશિખરં શત્રું જયત્વાહવે
વાણિજ્યં કૃષિસેવને ચ સકલા વિદ્યાઃ કલાઃ શિક્ષતાં |
આકાશં વિપુલં પ્રયાતુ ખગવત્કૃત્વા પ્રયત્નં પરં
નાભાવ્યં ભવતીહ કર્મવશતો ભાવ્યસ્ય નાશઃ કુતઃ || 1101 ||
ભીમં વનં ભવતિ તસ્ય પુરં પ્રધાનં
સર્વો જનઃ સ્વજનતાં ઉપયાતિ તસ્ય |
કૃત્સ્ના ચ ભૂર્ભવતિ સન્નિધિરત્નપૂર્ણા
યસ્યાસ્તિ પૂર્વસુકૃતં વિપુલં નરસ્ય || 1102 ||
કો લાભો ગુણિસંગમઃ કિં અસુખં પ્રાજ્ઞેતરૈઃ સંગતિઃ
કા હાનિઃ સમયચ્યુતિર્નિપુણતા કા ધર્મતત્ત્વે રતિઃ |
કઃ શૂરો વિજિતેંદ્રિયઃ પ્રિયતમા કાઽનુવ્રતા કિં ધનં
વિદ્યા કિં સુખં અપ્રવાસગમનં રાજ્યં કિં આજ્ઞાફલં || 1103 ||
અપ્રિયવચનદરિદ્રૈઃ પ્રિયવચનધનાઢ્યૈઃ સ્વદારપરિતુષ્ટૈઃ |
પરપરિવાદનિવૃત્તૈઃ ક્વચિત્ક્વચિન્મંડિતા વસુધા || 1104 ||
કદર્થિતસ્યાપિ હિ ધૈર્યવૃત્તેર્
ન શક્યતે ધૈર્યગુણઃ પ્રમાર્ષ્ટું |
અધોઉમ્^^ઉખસ્યાપિ કૃતસ્ય વહ્નેર્
નાધઃ શિખા યાતિ કદાચિદેવ || 1105 ||
કાંતાકટાક્ષવિશિખા ન લુનંતિ યસ્ય
ચિત્તં ન નિર્દહતિ કિપકૃશાનુતાપઃ |
કર્ષંતિ ભૂરિવિષયાશ્ચ ન લોભપાશૈર્
લોકત્રયં જયતિ કૃત્સ્નં ઇદં સ ધીરઃ || 1106 ||
એકેનાપિ હિ શૂરેણ
પાદાક્રાંતં મહીતલં |
ક્રિયતે ભાસ્કરેણૈવ
સ્ફારસ્ફુરિતતેજસા || 1107 ||
વહ્નિસ્તસ્ય જલાયતે જલનિધિઃ કુલ્યાયતે તત્ક્ષણાન્
મેરુઃ સ્વલ્પશિલાયતે મૃગપતિઃ સદ્યઃ કુરંગાયતે |
વ્યાલો માલ્યગુણાયતે વિષરસઃ પીયૂષવર્ષાયતે
યસ્યાંગેઽખિલલોકવલ્લભતમં શીલં સમુન્મીલતિ || 1108 ||
લજ્જાગુણૌઘજનનીં જનનીં ઇવ સ્વામ્
અત્યંતશુદ્ધહૃદયાં અનુવર્તમાનાં |
તેજસ્વિનઃ સુખં અસૂનપિ સંત્યજનતિ
સત્યવ્રતવ્યસનિનો ન પુનઃ પ્રતિજ્ઞાં || 1109 ||